Značaj i značenje ikone u pravoslavlju
Ikona nije fenomen. Ikona je suština mudrosti, spajanja sa božanskim, simbol ljubavi i čitav univerzum likovne umetnosti koji nam daje mogućnost da religija bude više od same vere.
Starogrčka reč εἰκών znači slika, odraz, predstava i u toj reči je ključ značenja ikone za naš narod. Slike na drvetu, platnu ili kamenu sa likom Hrista, Bogorodice, svetitelja, anđela ili događaja vezanih za istoriju crkve i Sveto pismo prisutne su u svim pravoslavnim hramovima i u domovima vernika kao zaštitnici, čuvari, podsetnici, vredna umetnička dela…
Izrada ikona (ikonopis) je posebna slikarska tehnika koju neguje hrišćanska crkva, naročito Pravoslavna. Koreni ikonopisa datiraju iz ranog hrišćanstva, a konačan oblik i vrhunac dostiže u doba Vizantije. Umetnost slikanja ikona nastavljena je i posle kraha Vizantije – ratnici su ih nosili u pohode kao čuvare života, zauzimale su posebna mesta na dvorovima i u domovima građanstva, a u manastirskim ćelijama i u crkvama nikada nisu bile puki ukras, već “vizuelno saopštavanje nevidljive božanske stvarnosti, koja se manifestuje u vremenu i prostoru”.
Značaj ikone daleko je od materijalnog – Pravoslavna crkva ikone ne koristi radi poštovanja same ikone, nego lika koji je izobražen na njoj „u duhu i istini“ (Jovan 4:24). Danas vernici, pored slavskih, u domovima čuvaju i ikone Hrista i Presvete Bogorodice.
Tokom borbi protiv ikona, mletačkim pljačkama u 12. veku i turskim pustošenjima u 15. veku stradale su carigradske ikone. Malo ih je očuvano do danas i predstavljaju najveći domet vizantijske umetnosti u Carigradu. Posle Vizantije, na scenu stupaju ikonopisci iz Grčke, slovenskih zemalja Balkana i iz Rusije koji su prihvatili i razvijali ovu umetnost od devetog do prve polovine 15. Veka.
Najstarije ikone iz naše Raške nažalost nestale su i o njima nema čak ni pisanih tragova. Najstarije očuvane ikone su freske iz Studenice (1208 – 1209. godine). Kasnije se pojavljuju i slikarske radionice 13. veka. Sava Nemanjić je ikone nabavljao u Solunu. Nemanjići su podsticali umetnost i bili su veliki ktitori koji su na pijedestal ikonografije podigli Svetog Simeona i Svetog Savu. Kralj Milutin (1282 – 1321. godine bio je veliki pobornik kulture i umetnosti i upućivao je molitve Svetom Simeonu i Svetom Savi. Za kralja Milutina radili su Mihajlo i Evtihije, veliki vešti slikari iz dvorske radionice, dok su za feudalnu vlastelu tog vremena radili manje poznati, ali veoma traženi mjstori.
Krajem 14. i 15. veka nestale su jedna za drugom feudalne drževe Balkana i dvorovi feudalaca koji su podsticali umetnost i kulturu. U 14. veku Turska je ispoljila izvesnu toleranciju prema hrišćenskom svetu i u 16. veku je obnovu spomenika doživela Sveta gora a zatim i Pećka patrijaršija.
Simboli i boje
Ikona je puna simbola koji na vizuelan način predstavljaju učenje Crkve. Među najznačajnijim, izdvajaju se:
- crveno-plava odežda Isusa Hrista – označava bogočovečansku prirodu Hristovu.
- crvena označava božansko poreklo, dok je plava simbol ljudske prirode. Kod Presvete Bogorodice su boje obrnute: ona je čovek (plava) koja je obožena (crvena).
- zlato kao materijal je simbol Istine jer je i zlato kao i istina uvek isto, nikada se ne menja. Sjaj zlata sibolizuje Božju nestvorenu Svetlost.
Na pravoslavnim ikonama svetlost ima veoma važan značaj. Svetlost kojom sijaju lica i telo svetitelja nije ovozemaljska već “božanska”. Pošto ta svetlost nije prirodna, ona ne baca senku niti ima odrđen pravac iz kojeg dolazi. Ta svetlost je bele boje sa mestimično plavičastim odsjajem. Smisao ikone nije da prikaže događaj slikarski realistično, već teži da pronikne u dublji smisao događaja koji prikazuje.
Pravoslavna crkva poseduje neprocenjivo bogatstvo ne samo u oblasti bogosluženja, već i unutar crkvene umetnosti. Ikona u potpunosti otvara ulazi u bogoslužbeni život. Time se objašnjava značaj koji Crkva pridaje pravoslavnoj ikoni i to u specifičnom obliku koji je sama uobličila u borbi protiv paganizma i jeresi i koji je, tokom perioda borbe za priznavanje ikona, platila krvlju mnogiobrojnih mučenika i ispovednika.